Nu Bosch bedacht had dat hij een pressiegroep wilde oprichten zocht hij naar bondgenoten die hem daarbij zouden kunnen en willen helpen. Voor iemand met zo’n uitgesproken mening en omstreden stijl was het moeilijk om met anderen samen te werken. Vooral Bosch’ verwijt dat zending in de koloniën hypocriet was zolang de maatschappelijke en politieke misstanden bleven voortduren was shockerend voor veel tijdgenoten, en om die redenen wilden veel orthodox-protestanten niet met hem samenwerken. Bosch gaf een brochure uit met daarin een emotionele oproep aan het Nederlandse volk. In 1866 hadden 160 mensen uit heel Nederland zich aangemeld en werd dan toch de Maatschappij tot Nut van den Javaan opgericht. Bosch’ medebestuurders waren voorzichtiger dan hij, en in de publicaties van de vereniging werd in eerste instantie niet direct opgeroepen om het cultuurstelsel af te schaffen.
Bosch riep in zijn Wekstem expliciet Nederlandse vrouwen op lid te worden van de vereniging. Bosch riep ‘Nederlandsche moeders’ op zich te identificeren met Javaanse vrouwen, en te handelen vanuit hun medelijden met ‘die ongelukkige, niet zóó blanke, maar toch niet minder teerhartige moeders’, die door het cultuurstelsel tot armoede en wanhoop gedreven zelfs hun kinderen verkochten. Volgens Bosch maakten de grotere gevoeligheid van vrouwen, hun grote (moeder)liefde, medelijden en hulpvaardigheid vrouwen bijzonder geschikt om te protesteren tegen deze misstanden. Dat Bosch vrouwen uitnodigde lid te worden van de Maatschappij was bijzonder. De gangbare mening over de kwestie was weliswaar: ‘het is politiek, waarmee vrouwen niets te maken, noch zich te bemoeien hebben’, maar hiertegen verzette de Maatschappij zich. ‘Is er politiek in de jammerkreten van die medemenschen waar ze bezwijken van gebrek, onder hunnen, door ons zoo slecht betaalden arbeid? En hebt gij daarmede niets te maken noch u te bemoeien, gij barmhartige vrouwen?’ Bosch gaf een haast feministische boodschap: Vrouwen waren volgens hem ‘tot iets beters […] geschapen, dan de gewone sleur der maatschappij van u eischt’. Tot teleurstelling van Bosch waren slechts twintig van de 2500 verenigingsleden vrouw.
Cover of ‘Open Letter to the Dutch People’, one of the publications of the Maatschappij
De Maatschappij tot Nut van den Javaan had op haar hoogtepunt 2500 leden, die verdeeld waren over tientallen afdelingen in het land. Daar werden lezingen en vergaderingen georganiseerd om mensen voor te lichten en ze te laten discussiëren over de koloniale politiek. Sommigen vonden dat de Maatschappij duidelijker politiek stelling moest nemen, bijvoorbeeld door een petitie te organiseren. Anderen vonden dit een slecht idee, omdat dit irritatie zou kunnen wekken bij de politieke tegenstanders van de Maatschappij. Uiteindelijk is er geen petitie gekomen. Nadat de Suikerwet en de Agrarische wet waren aangenomen, en het cultuurstelsel dus min of meer was afgeschaft, meenden veel leden dat het doel van de Maatschappij bereikt was, en zegden hun lidmaatschap op. De Maatschappij probeerde zich op concrete manier in te zetten voor de Javaan door bijvoorbeeld geld in te zamelen voor een kweekschool waar Javaanse leraren konden worden opgeleid, of door geld in te zamelen voor de slachtoffers van een overstroming op Java. Maar heel veel geld en enthousiasme leverde dat niet meer op. Na de dood van Willem Bosch in 1874 leidde de vereniging nog een paar jaar een kwijnend bestaan, om zichzelf in 1877 op te heffen.
Het is lastig precies aan te geven hoeveel succes de Maatschappij heeft gehad. Zoals een kamerlid in 1873 zei: ‘Het [is] moeilijk te zeggen: dit of dat heeft de Maatschappij gedaan; maar vrij zeker is het dat veel niet tot stand gekomen zou zijn, indien zij niet gewerkt had op de publieke opinie’. Hij meende dat de vereniging ‘reeds meer gewerkt en meer invloed uitgeoefend dan velen, en ook de leden der Maatschappij zelf, vermoeden’.
Read more about civil society and associations in the nineteenth century here.
Cultuurstelsel Bosch
Protest! Latere Leven Wij protesteren! Maar hoe?
Civil society of staatstaak? De Maatschappij tot Nut van den Javaan
Publications
Reference list
Tweede wekstem aan Nederland Open brief aan het Nederlansche volk
